Соңғы жылдары көптеген мемлекеттер үшін заңсыз жолмен алынған активтерді қайтару мәселесі өзекті тақырыпқа айналды. 2022–2025 жылдар аралығында бұл бағытта халықаралық деңгейде де, Қазақстан сияқты елдердің ұлттық деңгейінде де нақты нәтижелер байқалды. Бұл — ел экономикасын қорғау, әділдікті қалпына келтіру және сыбайлас жемқорлықпен күресті күшейту жолындағы маңызды қадам.
Халықаралық тәжірибе
2022 жылдан бастап БҰҰ мен Дүниежүзілік банк бірлесіп құрған StAR (Stolen Asset Recovery Initiative) бастамасы белсенді түрде жұмыс істеп келеді. Бұл бағдарлама ұрланған қаражатты іздеу, бұғаттау және қайтару ісінде көптеген елдерге техникалық көмек көрсетуде.
Мәселен, Украина соғыс жағдайына қарамастан, 2023–2025 жылдарға арналған активтерді қайтару ұлттық стратегиясын қабылдап, арнайы агенттік арқылы миллиардтаған активтерді ел экономикасына қайтару бағытында жұмыс істеп жатыр.
Еуропада да санкциялар мен тергеулер нәтижесінде Ресей олигархтарына тиесілі үлкен активтер бұғатталды. Бұл халықаралық деңгейде мүлікті әділ иесіне қайтарудың жаңа құқықтық тәжірибесін қалыптастыруға әсер етті.
Қазақстандағы қадамдар
Қазақстан да осы бағытта белсенді саясат жүргізіп келеді. 2022 жылдан бастап мемлекет «Заңсыз жолмен алынған активтерді мемлекетке қайтару туралы» заң жобасын қабылдап, арнайы уәкілетті орган құрды.
Бұл бастаманың мақсаты — елден шығарылған заңсыз қаржы мен мүлікті анықтап, оны мемлекеттік бюджетке қайтару. Сонымен қатар, халықаралық ұйымдармен бірлесіп, активтерді іздеу, бұғаттау және қайтару тетіктері жетілдірілді.
2023 жылы және 2024 жылдың алғашқы жартысында Қазақстанға бірнеше жүздеген миллиард теңгеге тең активтер қайтарылғаны туралы ресми деректер жарияланды. Қайтарылған қаражаттың бір бөлігі әлеуметтік және инфрақұрылымдық жобаларға бағытталуда.
Негізгі қиындықтар мен ұсыныстар
Алайда бұл салада шешімін таппаған мәселелер де бар. Біріншіден, активтерді қайтару процесі ұзақ әрі күрделі — әр елдің заңнамасы мен халықаралық келісімдері әртүрлі. Екіншіден, қайтарылған қаражатты мөлдір және әділ пайдалану маңызды.
Сондықтан сарапшылар төмендегідей ұсыныстар береді:
• активтерді қайтару туралы ашық есептілік жүйесін енгізу;
• халықаралық серіктестікті (БҰҰ, StAR, OECD) нығайту;
• тергеушілер мен заңгерлердің кәсіби даярлығын арттыру;
• қайтарылған қаражатты білім, денсаулық және әлеуметтік салаға бағыттау.
2022–2025 жылдар аралығында активтерді қайтару ісі халықаралық және ұлттық деңгейде айтарлықтай дамыды. Қазақстан бұл бағытта заңнамалық, саяси және экономикалық тұрғыда маңызды қадамдар жасап, әділдік пен ашықтыққа негізделген жаңа жүйе қалыптастырып келеді.
Болашақта бұл жұмыс елдің экономикалық тұрақтылығын арттырып қана қоймай, халық сенімін күшейтуге және сыбайлас жемқорлықпен күрестің нақты нәтижесін көрсетуге мүмкіндік береді